विश्वका १० महँगो काठहरूमध्ये पर्ने रक्तचन्दन (Red Sandalwood) हिन्दू धर्मका प्राचीन ग्रन्थहरूमा ५००० वर्ष अघिदेखि उल्लेखित काठ हो। Pterocarpus santalinus नामले परिचित यो काठ Fabaceae परिवारअन्तर्गत पर्दछ। नेपाली र हिन्दी भाषामा यसलाई रक्तचन्दन वा लालचन्दनका रूपमा चिनिन्छ।
नेपालमा रक्तचन्दनको अवस्था :
नेपालमा रक्तचन्दनको प्राकृतिक रैथाने जंगल छैन। यद्यपि, किसान र सामुदायिक वनहरूले यसको बिरुवा रोपेर हुर्काउने प्रयास गरिरहेका छन्। मिडियामा तस्करीको चर्चा हुन थालेपछि मानिसहरूले यसको महत्त्व बुझ्न थालेका छन् र खेतीमा चासो बढेको छ।
रक्तचन्दन महँगो हुनुको कारण :
रक्तचन्दनका काठबाट आकर्षक फर्निचर, मूर्ति, माला, संगीतका उपकरण, र गुम्बाका सामग्री निर्माण गरिन्छ। साथै, यसलाई कस्मेटिक्स, यौनवर्धक औषधि, र अत्तर बनाउन प्रयोग गरिन्छ। रक्तचन्दनको चूर्णले छालालाई मुलायम र आकर्षक बनाउँछ। धार्मिक दृष्टिकोणले पनि यो महत्त्वपूर्ण छ।
भारतमा यसको चूर्ण प्रति केजी रु. ९,६०० मा बिक्री हुन्छ। ग्लोबल टेण्डरमार्फत वैधानिक रूपमा बिक्री गरिने रक्तचन्दनको उच्च माग रहेको छ। नेपालमा पनि दिगो र कानुनी ढंगबाट यसको खेती र बिक्री सम्भव देखिन्छ।
बिरुवा रोप्ने विधि :
रक्तचन्दनलाई १५०-९०० मिटरसम्मको उचाइमा, पानीको निकास भएको रातो वा दुमट माटोमा लगाउन सकिन्छ। यो बिरुवा ०°C भन्दा कम तापक्रममा जीवित रहन सक्दैन। बिरुवालाई ४ मिटरको फरकमा रोप्दा १ कठ्ठामा २१ र १ रोपनीमा ३१ बिरुवा लगाउन सकिन्छ।
उत्पादन र आम्दानी :
रक्तचन्दनको रुखबाट २० वर्षमा २५० केजी चूर्ण काठ प्राप्त हुन्छ। १ कठ्ठामा रोपिएका रुखहरूले ५,२५० केजी काठ उत्पादन गर्छन्, जसको न्यूनतम मूल्य प्रति केजी रु. १६०० हुन्छ। यसरी १ कठ्ठा जग्गाबाट लगभग रु. ८४ लाख आम्दानी गर्न सकिन्छ।
वैधानिक प्रक्रिया :
रक्तचन्दनको बिरुवा आफ्नो नाममा रहेको जग्गामा रोप्नुपर्छ। बिरुवा हुर्केपछि वन कार्यालयको सिफारिसमा निजी वन दर्ता गराई प्रमाणपत्र लिनुपर्छ। यसले उत्पादित काठ र अन्य सामग्री विदेशमा बिक्री गर्न बाटो खोल्छ।
रक्तचन्दन खेती नेपाली किसानहरूका लागि वैकल्पिक आम्दानीको स्रोत बन्न सक्छ, यदि यसको खेती र व्यापार वैधानिक रूपमा प्रवर्द्धन गरियो भने।
